Wat is coöperatief ondernemen?
Het coöperatieve gedachtegoed rust op drie fundamenten. Je vindt ze ook terug in de definitie van een coöperatie volgens de Internationale Coöperatieve Alliantie, de overkoepelende internationale organisatie van de coöperatieve beweging:
Een coöperatie is "... een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale en culturele behoeften en ambities te behartigen door middel van een onderneming waarvan ze samen eigenaar zijn en die ze democratisch controleren" (ICA-definitie).
Deze drie kerngedachten weerspiegelen de fundamentele waarden van de coöperatieve beweging: zelfredzaamheid, verantwoordelijkheidszin, democratie, gelijkheid, billijkheid en solidariteit. Om deze waarden concreet te verwezenlijken, formuleerde de Internationale Coöperatieve Alliantie zeven coöperatieve principes (de 7 ICA-principes).
Bij coöperatief ondernemen draait het om samen ondernemen, samen verantwoordelijkheid nemen en samen de meerwaarde delen. Het coöperatieve gedachtegoed rust op drie fundamenten:
- Samen ondernemen: de coöperatie vertrekt vanuit een gemeenschappelijke behoefte en het verlangen van mensen om via het samen ondernemen te komen tot de invulling ervan.
- Eigenaarschap: de coöperatie kent geen puur winstbejag bij haar leden, die samen eigenaar zijn van hun coöperatie. Met andere woorden, een coöperatie streeft niet naar winstmaximalisatie maar naar doelmaximalisatie.
- Autonomie en zeggenschap: de coöperatie is autonoom en het beheer van de coöperatie gebeurt op een democratische manier.
Bij het vervullen van gemeenschappelijke behoeftes kan je denken aan burgers die samen hernieuwbare energie willen produceren, grond aankopen voor biolandbouw, samen een restaurant of supermarkt uitbaten omdat het goedkoper en kwaliteitsvoller kan, of omdat er bepaalde maatschappelijke behoeftes zijn die niet of onvoldoende door de markt of de overheid worden ingevuld. Het kan ook gaan over productie van groenten, fruit en zuivel, omdat ze gezamenlijk een faire prijs voor hun producten kunnen krijgen. Werknemers of ondernemers (bv. thuisverplegers, communicatieprofessionals, ….) kunnen ook een coöperatie starten om schaalvoordelen te genereren of om samen te werken rond bepaalde aspecten van de bedrijfsvoering.
Doelmaximalisatie is een van de belangrijke verschillen tussen een coöperatie en een andere ondernemingsvorm. Een coöperatie wil een zo goed mogelijke dienstverlening opzetten en meerwaarde creëren voor haar vennoten in functie van de gemeenschappelijke behoeftes en met aandacht voor de gemeenschap. Het is niet de bedoeling om zoveel mogelijk winst te maken voor een maximale vergoeding van het kapitaal. De vennoten zijn immers meestal niet alleen de aandeelhouders, maar tegelijkertijd ook net de gebruikers van de producten en diensten van de coöperatie. Dat neemt niet weg dat coöperaties winst kunnen maken - het gaat hem om de bestemming van die winst: die komt overeen met de doelstellingen. Het is ook goed om de solvabiliteit te versterken of een spaarpotje op te bouwen voor toekomstige investeringen.
Coöperaties zijn autonome zelforganisaties die gecontroleerd worden door hun leden. Als coöperaties akkoorden sluiten met andere organisaties, inclusief overheden, of kapitaal aantrekken van externe bronnen, dan doen ze dat zó dat de democratische controle door de leden en de autonomie van de coöperatie gewaarborgd is.
Democratische controle is een ander kenmerk van de coöperatie. Coöperaties zijn democratisch bestuurde organisaties, waarbij de vennoten actief deelnemen aan het beleid en de besluitvorming en er ook controle op uitoefenen. De leden van de coöperatie staan op voet van gelijkwaardigheid. Iedereen kan mee beslissen, onafhankelijk van het ingebrachte kapitaal. Door het principe van democratische besluitvorming zijn coöperatieve aandeelhouders niet alleen in financieel opzicht, maar ook sociaal gezien ‘eigenaar’ van hun coöperatie. Hun financiële aandeel geeft hen meteen een aandeel in het besluitvormingsproces van de coöperatie. In dit besluitvormingsproces worden de missie en de doelstellingen van de coöperatie bepaald en wordt controle op de realisatie ervan uitgeoefend. Het coöperatieve principe van gelijk stemrecht heeft tot gevolg dat coöperaties geen dominante aandeelhouders hebben. Het verband tussen stem en grootte van de kapitaalsinbreng is immers doorbroken. In principe geldt ‘één vennoot, één stem’, maar dit kan ook soepeler ingevuld worden als een beperking van stemrecht, zoals de Belgische wetgeving over de erkende coöperaties omschrijft. In een coöperatie kiest de algemene vergadering van de coöperanten de bestuurders, commissarissen en controlerende vennoten.
Coöperatief ondernemen is veel meer dan een juridische vorm van een vennootschap. Het is een uniek ondernemingsmodel waar de coöperatieve cultuur en organisatievorm hand in hand gaan. Waarden zoals zelfredzaamheid, verantwoordelijkheidszin, democratie, gelijkwaardigheid, billijkheid en solidariteit liggen ten grondslag aan de coöperatieve cultuur en worden vertaald in 7 internationaal erkende coöperatieve ondernemingsprincipes (de zogenaamde 7 ICA-principes).
Wereldwijd, en in toenemende mate ook in Vlaanderen, vormen de 7 ICA-principes het richtsnoer van het handelen van coöperaties. Deze principes zijn geen theoretische concepten. Integendeel. Ze zijn gegroeid uit jarenlange goede coöperatieve praktijken en vormen zo het DNA van de coöperatie. Maar aangezien coöperaties levende organismen zijn die zich voortdurend aanpassen aan hun maatschappelijke context, is het logisch dat ook hun erfelijk materiaal zich gestaag aanpast aan hun omgeving.
Het coöperatieve gedachtegoed is eeuwenoud. De oude Grieken en Romeinen hadden begrafenisgilden en ambachtelijke verzekeringsmaatschappijen. In de middeleeuwen leefden sommige religieuze gemeenschappen samen in een vorm van collectieve economie. De gilden waren toen min of meer volgens coöperatieve ideeën gestructureerd. Om van een echte coöperatie te kunnen spreken, moeten we wachten tot 1844. In het midden van de negentiende eeuw verloren de Britse wevers hun werk en inkomen door de mechanisering van de textielsector. 28 Britse flanelwevers richtten daarom de 'Vennootschap der Rechtvaardige Pioniers van Rochdale' op en elk lid bracht één pond kapitaal in de vennootschap. Door met dat geld samen levensmiddelen te kopen, waren die goedkoper. De eerste coöperatie was een feit en leefde volgende principes na: Na verloop van tijd kwam er een winkeltje waardoor ook nieuwe leden van het inkoopvoordeel konden profiteren. In tien jaar tijd steeg het ledenaantal van 28 naar 1850. Hiermee wordt Raiffeisen de grondlegger van de eerste spaar- en kredietcoöperaties. Om kleine boeren de kans te geven hun levenssituatie te verbeteren, moeten ze volgens Raiffeisen een beroep kunnen doen op goedkope financiële kredieten. Het werkt! Door de positieve resultaten van deze spaar- en kredietkassen neemt hun aantal snel toe. Er komen overkoepelende organisaties en een centrale instantie. Raiffeisen heeft in zijn streek de basis gelegd voor vier soorten coöperaties: In België werd in 1873 de eerste wet op coöperatieve ondernemingen van kracht. Maar de hierin vastgelegde principes waren veel soepeler dan die van de Rechtvaardige Pioniers. Binnen de coöperatieve beweging uit die tijd waren er twee strekkingen. De ene vond dat de coöperatie zich moest beperken tot het aanbieden van goederen van goede kwaliteit aan een lage prijs aan haar leden. De andere vond dat ze ook op de politiek moest kunnen wegen. In 1873 richtten enkele wevers, spinners en ambachtslui in Gent de bakkerij van de Vrije Bakkers op. In navolging daarvan ontstond de Vooruit, een vennootschap die niet alleen de materiële toestand van haar leden wilde verbeteren, maar ook hun belangen op politiek vlak verdedigen. Daarna volgden volksapotheken, een bibliotheek en een socialistisch dagblad. België heeft ook een rijke geschiedenis van coöperatieve banken en spaarkassen. Zowel vanuit de arbeidersbewegingen als vanuit de landbouwersbeweging werden coöperatieve spaar- en kredietkassen opgericht om de sociaaleconomische positie te versterken van bevolkingsgroepen die niet tot de elite van hun tijd behoorden. Pastoor J.F Mellaerts, de oprichter van de eerste Belgische Raiffeisenkas in 1892 in Rillaar (Aarschot), was tevens grondlegger van Boerenbond. Niet verwonderlijk dat ons land, tot op heden, ook een rijke geschiedenis van landbouwcoöperaties kent. De wet van 1873 was echter zo soepel dat heel wat vennootschappen zich coöperatie noemden zonder de principes ervan toe te passen. Zo ontstonden de termen 'echte coöperaties', die de principes van Rochdale en Raiffeisen in acht namen, en 'oneigenlijke coöperaties', die enkel gebruik maakten van de faciliteiten van het statuut. In het begin van de 20ste eeuw werd de Federatie der Belgische Socialistische Coöperaties opgericht. Die had als doel de aankopen van 250 verbruikscoöperaties te centraliseren, de onderlinge concurrentie te regelen en de coöperatieve idee te verspreiden. In 1991 werd de wet op de coöperatieve vennootschappen grondig hervormd: In 1995 kwamen er twee aanvullingen op de wet van 1991: Update 2019: Sinds 1 mei 2019 is het nieuwe Wetboek van Vennootschappen en Verenigingen van kracht. De nieuwe wettekst kan je hier raadplegen. De Belgian Cooperative Monitor vertelt ons meer over de situatie in België vandaag. Sinds 2017 is de ‘Belgian Cooperative Monitor’ een samenwerking tussen Cera en Febecoop. Dat zijn twee Belgische organisaties die het coöperatieve ondernemingsmodel promoten en ondersteunen. Opvallend: een sterke stijging van het aantal - voor de Nationale Raad voor de Coöperatie - erkende coöperaties, van circa 500 in 2010 en 2015 naar circa 600 begin 2017. --Update juni 2019-- Het nieuwe Wetboek van Vennootschappen en Verenigingen heeft ingrijpende gevolgen voor de ruim 25.000 coöperatieve vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid (cvba) die dit land rijk is. De overgrote meerderheid koos indertijd voor de cvba-vorm omwille van de grote soepelheid waarbij de wetgeving geen ethische criteria oplegde. De Vlaamse coöperaties hebben een rijke geschiedenis achter de rug, internationale instellingen promoten de coöperaties en in onze buurlanden is de coöperatie een belangrijke en waardevolle bedrijfsvorm. En toch, in Vlaanderen heeft de coöperatie (nog altijd) een minder fris imago. Waarom? Iedereen erkent weliswaar dat de coöperaties een belangrijke rol hebben gespeeld bij de ontvoogding van de 'gewone man'. Waren de eerste apotheken, verzekeringsmaatschappijen en spaarkassen immers niet coöperatief? Verdienstelijk, maar dat was lang geleden. Zoals we hiervoor al gezien hebben, werd tot 1991 de coöperatieve vennootschap jammer genoeg soms gebruikt om snel en zonder al te veel kapitaalsinbreng een soepele juridische structuur uit de grond te stampen. Het ideologische deel van de coöperatie over democratie en stakeholderschap belandde in de prullenmand. Het hoeft geen betoog dat een aantal van die nieuwe snel-en-goedkoop-op-te-richten coöperaties eigenlijk prutsvennootschappen waren. Gevolg: economen en bankiers voelden enige argwaan wanneer ze met een coöperatieve vennootschap werden geconfronteerd. Na de hervorming van 1991 kon de bedrijfsvorm niet meer misbruikt worden. Coöperatieve vennootschappen waren net zo gereguleerd als naamloze vennootschappen of bvba's. Maar het aura van tweederangsvennootschap bleef. Dat had deels te maken met onwetendheid: onderwijs en werkgeversorganisaties kenden het statuut niet of slecht. Als de coöperatieve vennootschap al eens vermeld werd in een handboek, dan was het ofwel heel beknopt ofwel verkeerd. In de voorbije twintig jaar is het aantal Belgische coöperaties gegroeid tot ongeveer 25.000. Ze zijn in allerlei economische sectoren actief. Zij hebben een visie en manier van werken die verschilt van andere vennootschappen. Zoals uit deze site blijkt, hebben die niets meer vandoen met de nepcoöperaties uit het verleden. Integendeel: naar onze bescheiden mening bieden zij een mooi economisch en waardegedreven alternatief. Tijd dus voor een nieuw en beter imago. Hierover kom je meer te weten op onderstaande links: Coöperaties zijn belangrijke spelers in België en Europa en leveren een belangrijke bijdrage tot werkgelegenheid, duurzame ontwikkeling en economisch pluralisme. Een recente schatting van het Europees Parlement toont aan dat er 160.000 ondernemingen zijn in handen van 123 miljoen leden, die aan 5,4 miljoen personen werk verschaffen en gemiddeld 5% bijdragen aan het BBP van de lidstaten van de EU. In tijden van crisis blijken coöperaties veerkrachtiger dan veel conventionele ondernemingen en ze stimuleren doeltreffend het bedrijfsleven op micro-economische schaal. Ze fungeren als springplank voor duurzame ontwikkeling en werkgelegenheid, dragen bij tot echt economisch pluralisme en zijn een onmisbaar element van de socialemarkt-economie. Coöperaties zijn in staat doeltreffend en doelmatig te voorzien in bestaande en nieuwe behoeften in sectoren als die van het beheer van cultuurgoederen, de creatieve sector en ecologische duurzaamheid, ... België telde eind 2010 maar liefst 26.626 coöperatieve vennootschappen. We moeten alleen Spanje en Italië laten voorgaan wat het aantal coöperaties betreft. De totale omzet van de 131 (grootste) door de NRC erkende coöperaties in België alleen al bedroeg in 2010 ongeveer 4,2 miljard euro. Ze vertegenwoordigen 23% van de coöperatieve omzet in België, wat overeenkomt met 1,2% van ons BBP. Ook al zijn gegevens voor het totale economische gewicht van de bijna 30.000 coöperaties (nog) niet beschikbaar, toch lijkt het niet ver gezocht dat het vele malen groter is en we het Europese gemiddelde van 5% van het BBP halen. Meer informatie hierover vind je op de website van het Europees Parlement. Ontdek de laatste feiten en cijfers over coöperaties in de wereld op de World Cooperative Monitor. De voorbije jaren hebben de belangrijkste internationale instellingen het coöperatieve model erkend. Zij roepen hun leden op om deze vorm krachtig te ondersteunen. De algemene vergadering van de VN riep 2012 uit tot het Jaar van de Coöperatie. Zij vraagt daarbij: De IAO beveelt aan om de coöperatieve identiteit te versterken en te promoten. Daarnaast roept het op om maatregelen en beleidskaders uit te werken om de ontwikkeling van coöperaties te ondersteunen. Omdat de leden van een coöperatie zowel eigenaar als gebruiker zijn, beveelt de Europese Commissie deze vennootschapsvorm aan als een ideaal instrument om maatschappelijk verantwoord te ondernemen. Meer diepgaande publicaties en onderzoeken vind je op: Korte geschiedenis
Het prille begin
• kapitaal werd slechts met een beperkt dividend vergoed;
• de leden kregen een deel van de winst in verhouding tot de verrichtingen die ze deden;
• in de besluitvorming gold het principe 'één lid, één stem';
• het beheer van de coöperatie was autonoom;
• en leden konden vrij toe- of uittreden.
In diezelfde periode zien we ook in Duitsland coöperaties ontstaan, onder impuls van Friedrich Wilhelm Raiffeisen, een Duitse burgemeester uit de 19e eeuw. De hongerwinter van 1846-1847 brengt bittere armoede in zijn regio. Raiffeisen stelt vast dat liefdadigheid geen soelaas brengt. Daarom bindt hij op zijn manier de strijd aan tegen armoede en ellende. Hij kiest hierbij voor een resoluut andere aanpak: zelfhulp. Hij brengt arme boeren samen om zichzelf en elkaar te helpen. Onderlinge solidariteit op basis van een coöperatieve structuur moet hen uit de armoede halen.
Met het oog hierop creëert hij spaar- en kredietcoöperaties. De leden van deze coöperaties leggen hun spaargeld samen en wie geld nodig heeft, kan dit lenen tegen voordelige tarieven.
Zo ontstaat het Raiffeisenstelsel, een coöperatieve structuur met lokale autonomie.
De beginselen van Raiffeisen waren de volgende:De Belgische coöperatieve geschiedenis in een notendop
In 1935 werd de wet op de coöperatieve vennootschappen opgenomen in de gecoördineerde wetten op de handelsvennootschappen.
In 1955 werd de Nationale Raad voor de Coöperatie (NCR) opgericht. Die had tot doel het coöperatieve gedachtegoed te bevorderen en de regering te adviseren. De organisatie erkende 'echte coöperaties' zodat die zich van de andere konden onderscheiden en van een aantal voordelen konden genieten.
Vanaf de jaren vijftig van de twintigste eeuw geraakte de coöperatieve beweging in verval, onder meer omdat ze niet meer kon concurreren met de grote winkelketens. Het coöperatieve model bleef echter wel sterk staan in de agrarische en financiële sector en in de farmaceutische distributie.De wet van 1991
Het aantal vennootschapsvormen in de nieuwe wet is sterk verminderd, van 17 naar 4. Samen met de maatschap, de naamloze vennootschap en de besloten vennootschap kreeg de coöperatieve vennootschap een volwaardig boek. In de nieuwe wet zijn de coöperatieve waarden (de zogenaamde ICA-principes) op een degelijke manier verankerd. De coöperatieve vennootschap (CV) wordt voorbehouden aan bedrijven die de specifieke coöperatieve waarden onderschrijven.De situatie in België vandaag
In een notendop: in België zijn er niet minder dan 25.405 coöperatieve vennootschappen. Het aantal erkende daarvan stijgt. Alles samen staan coöperatieve vennootschappen in voor 5,5% van het BBP. Het aandeel van coöperatieve vennootschappen in de Belgische economie is zonder twijfel significant. In 2015 hadden zij een totale omzet van 22,5 miljard euro, een stijging van 3,5 miljard ofwel 18% sinds 2010. Hun balanstotaal bedroeg samengeteld in 2015 161 miljard euro, een stijging van 17% sinds 2010, en vertegenwoordigt zo ongeveer 6,5% van alle Belgische organisaties. Coöperatieve vennootschappen zijn actief in heel diverse sectoren: van land- en tuinbouw over industriële en het merendeel in dienstverlenende activiteiten. Cooperaties dragen bij tot werkgelegenheid, verankering van lokaal en gedeeld ondernemerschap, tewerkstelling, welvaart en welzijn.
Wellicht een 20.000-tal cvba’s zal een andere vennootschapsvorm moeten aannemen, naar alle waarschijnlijkheid de besloten vennootschap (BV) die voortaan bijna dezelfde flexibiliteit als de vroegere cvba toelaat. Daarmee komt een einde aan 150 jaar begripsverwarring.
Zowel bestaande als startende coöperaties zullen de nieuwe wetgeving in hun statuten moeten implementeren. Hoe je je coöperatie klaar maakt voor de nieuwe vennootschapswet lees je in volgend stappenplan: https://febecoop.be/cases/hoe-maak-cooperatie-klaar-nieuwe-vennootschapswet/.Het imago van de coöperaties
Cijfers en onderzoek
Coöperaties in België
Coöperaties in Europa
Coöperaties in de wereld
Verenigde Naties
Internationale Arbeidsorganisatie
Europese Commissie